اصطلاح «بیت المال» در متون روایى،یک اصطلاح عام براى درآمدهاى عمومى مسلمانان است که براى مصرف در اختیار حکومت اسلامى قرار مى گیرد . از بررسى جامعِ روایات ، به طور کلّى دوگونه مورد مصرف براى بیت المال به دست مى آید : مصارف خاص و مصارف عام .

۱ . مصارف خاص

این قسم ، آن دسته از مصارف عمومى را که داراى عنوانى خاص هستند ، شامل مى شود ، مانند : تأمین فقرا و مستمندان و از کارافتادگان و خانواده هاى شهدا ، تأمین حقوق کارگزاران بیت المال و قضات و سربازان ، آموزش و بهداشت،مخارج زندانیان، بدهى بدهکاران ، دیه مقتولانى که ضامن شخصى ندارند ، عمران و آبادى شهرها و ...

۲ . مصارف عام

در صدر اسلام ، پس از تأمین مصارف خاص ، مازاد بیت المال بین عموم مسلمانان تقسیم مى گردید . در متون روایى از این نوع مصرف ، به عنوان حقّ عام افراد در بیت المال ، یاد گردیده است .

توزیع مطلوب بیت المال از دیدگاه اسلام ، دو ویژگى اساسى را مورد تأکید قرار مى دهد : ۱) رعایت عدالت در تقسیم ، ۲) حبس نکردن حقوق عمومى .

۱ . رعایت عدالت در تقسیم :عدالت اقتصادى در توزیع امکانات عمومى در اسلام ، داراى دو معیار اصلى است : اولویت تأمین اجتماعى و رسیدگى به طبقات محروم و آسیب پذیر جامعه و افزایش رفاه آنان ؛ رعایت مساوات در زمینه استحقاق هاى برابر .

شفاف ترین مصادیق این دو معیار ، در سیاست هاى توزیعى امام على علیه السلام قابل مشاهده است . در نامه هایى که آن حضرت به کارگزاران خویش نوشته است ، اختصاص بخشى از منابع بیت المال بر طبقات محروم و کم درآمد ، همواره مورد تأکید قرار گرفته است و تأکید فراوان ایشان بر لغو امتیازات ناروا و موهوم و اعطاى حقوق برابر بر خویشاوند و بیگانه ، عرب و عجم ، زن و مرد ، و افراد باسابقه و مشهور و افراد گم نام ، تصویر تابناکى از عدالت انسانى را براى عدالتجویان جهان به نمایش گذاشته است .

۲ . حبس نکردن حقوق عمومى :تسریع در انفاق و پرهیز از حبس حقوق عامّه ، یکى از ویژگى هاى اساسى سیاست اقتصادى در اسلام است . اسلام با همه تأکیداتى که بر لزوم اعتدال و میانه روى و حتى برنامه ریزى و اندازه گیرى در انفاق ابراز نموده است ، در عین حال ، حبس بى جهت حقوق عامّه را شدیدا مذمّت کرده و بر تسریع در انفاق ، تأکید نموده است .

وضعیت مطلوب در انفاق بیت المال را با توجّه به این دو ویژگى مى توان چنین بیان نمود که هرگاه بر اساس یک برنامه ریزى ، بخشى از درآمدها براى مورد خاصى درنظر گرفته شود ، به گونه اى که هم درآمد و هم محل مصرف ، هر دو فعلى (موجود) باشند ، تأخیر انفاق در چنین مواردى «ادّخار» و «امساک» محسوب مى شود و موضوع روایات «اجتناب از انباشته شدن بیت المال» نیز چنین مواردى است.

اهتمام پیامبر اکرم در رعایت این اصل ، به گونه اى بود که هرگاه حتّى مقدار کمى از اموالى که باید به دست مستحقّان آن مى رسید ، نزد ایشان باقى مى ماندْ ، آثار اندوه در چهره آن حضرت نمایان مى گردید . در زمان عمر که درآمدهاى بیت المال به گونه بى سابقه اى افزایش یافته بود ، حکومت ، اقدام به تأسیس بیت المال و تشکیل دیوان نمود . درآمدهاى بیت المال ، در طول سال ، در بیت المال جمع و ذخیره مى گردید و در پایان سال به صورت سرانه در میان عموم مسلمانان تقسیم مى شد .

امام على علیه السلام پس از تصدّى حکومت ، با ردّ این سیاست ، روش پیامبر صلى الله علیه و آله را در پیش گرفت . خوددارى آن حضرت از تأخیر در تقسیم بیت المال ، حتى به میزان یک شب ، و تأکید ایشان بر تقسیم هر آنچه در بیت المال وجود داشت ، شدّت اهتمام ایشان را در اجتناب از انباشته شدن بیت المال ، نشان مى دهد .

منبع: دانشنامه امام علی