با توجه به این که تغییر و دگرگونی در مورد خداوند محال است، منظور از غضب و بخشش خداوند چیست؟
آنچه مقابل غضب می آید محبت است و اشکال وجود تغییر در اوصاف الهی - که در سئوال شما آمده است - در وصف محبت واضح تر و روشن تر از بخشش است. به همین سبب پاسخ را طبق دو واژه غضب و محبت خواهیم داد.
صفاتی که برای خداوند بکار می روند، گاه برای انسان هم استعمال می شوند؛ اما نباید فراموش کرد که معنای بکار رفته برای ذات باری تعالی هیچ جهت نقصی را نباید داشته باشد؛ چرا که در جای خود ثابت شده است خداوند متعال صفات را بطور تمام و کمال داراست و هیچ گونه نقص و عدمی در او راه ندارد. حال برای بررسی واژه غضب و محبت باید گفت:
غضب در انسان حالتی است که در اثر عوامل مخصوصی به فرد عارض میشود و آن توأم با تأثر و تغییر حالت است. می دانیم که ذات باری تعالی ثابت و نامتغیر است. پس باید دید مراد از غضب خدا - که در بسیاری از آیات آمده است - چیست؟
تدبر در آیات قرآنی مخصوصا آیه شریفه: «وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی- طه: 81 (و در مورد آن طغیان مکنید که غضب من به شما میرسد)»، نشان میدهد که غضب خدا همان انتقام و بلا و عذاب است که در اثر بدکاری در دنیا و آخرت بر شخص وارد میشود و محققین گویند: چون غضب در خدا بکار میرود، مراد از آن فقط انتقام است. در اصول کافی، ج 1، ص 10، در پاسخ امام باقر (ع) به سؤال عمر بن عبید که از غضب الهی در آیه فوق الذکر پرسیده بود، آورده است که امام فرمود:
غضب خدا عقاب اوست، ای عمرو هر که پندارد خدا از حالی به حالی در میآید، او را با صفت مخلوق وصف کرده، خدا را چیزی تحریک نمیکند تا او تغییر کند. (1)
به عبارت دیگر:
فرق بین غضب انسان و غضب الهی این است که:
خشم در انسان یک نوع هیجان و برافروختگی درونی است که سرچشمه حرکات تند و شدید و خشن میشود، و نیروهای وجود انسان را برای دفاع، یا گرفتن انتقام، بسیج میکند، ولی در مورد پروردگار هیچیک از این مفاهیم که از آثار موجودات متغیر و ممکن است وجود ندارد، بلکه خشم الهی به معنی برچیدن دامنه رحمت و دریغ داشتن لطف از کسانی است که مرتکب اعمال زشتی شدهاند. (2)
اماپیرامون محبت ویا بخشش خداوند باید گفت:
در سوره بروج آیه 14 چنین آمده است: «وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ» (و او آمرزنده دوستدار (بندگان) است) با توجه به آیه شریفه این سؤال مطرح میشود که مفهوم دوست داشتن و محبت (و یا بخشش بندگان) در مورد پروردگار به چه معناست؟
ناگفته پیدا است مفهوم محبت در خدا و انسان ها متفاوت است، محبت در انسان یک نوع، توجّه قلبی و جاذبه روحی است، در حالی که خداوند نه قلب دارد و نه روح، بنا بر این محبّت در مورد او به معنی انجام کارهائی است که مایه خیر و سعادت بندگان است، و نشانه لطف و عنایت او است.
محبّت هنگامی که در مورد خداوند به کار میرود به معنی آثار خارجی آن است، و تنها در اینجا نیست که به سراغ چنین تفسیری باید رفت، در بسیاری از اوصاف و افعال الهی، عین این مطلب وجود دارد، مانند آنچه که برای غضب الهی گفتیم که خداوند، گنهکاران را «غضب» میکند، به معنای این است که همچون یک شخص غضبناک با آن ها رفتار مینماید، وگرنه خشم و غضب که به معنی هیجان و برآشفتگی نفس آدمی است، در مورد خدا هرگز صادق نیست. (3)
پی نوشتها:
1. احمد خاتمی. فرهنگ علم کلام. نشر صبا. ص17.
2. ناصر مکارم شیرازی. تفسیر نمونه. تهران. دارالکتب الاسلامیه. 1374 . ج18. ص284.
3. مکارم شیرازی. یک صد و هشتاد پرسش و پاسخ. دارالکتب الاسلامیه.ص72.
